Theo lịch sử Phật giáo, Đức Phật lúc nhỏ là Thái tử Tất Đạt Đa, sinh ra tại vườn Lâm Tì Ni vào ngày trăng tròn tháng Vesak (tháng tâm linh theo quan niệm của người Ấn Độ cổ), năm 624 trước Công nguyên.
Ngày trăng tròn tháng Vesak là ngày sinh của Đức Phật
Theo TS Bùi Hữu Dược – Vụ trưởng vụ Phật giáo, Ban Tôn giáo Chính phủ, Đại lễ Phật Đản hay Lễ Phật đản sinh là từ tôn kính nói về lễ kỷ niệm ngày sinh của Đức Phật, Giáo chủ của đạo Phật.
Trong quá trình phát triển của Phật giáo, các nước theo Phật giáo Nam truyền giữ nguyên ngày tháng năm sinh của Đức Phật.
Theo lịch Ấn Độ cổ, ngày trăng tròn tháng Vesak là ngày sinh của Đức Phật cũng là ngày Đức Phật thành đạo đồng thời là ngày Đức Phật nhập niết bàn. Sự hy hữu đó được các nước theo Phật giáo Nam truyền tổ chức 3 lễ trong 1 ngày nên gọi là Đại lễ Tam hợp (3 trong 1) hay Đại lễ Vesak (chỉ tháng).
Các quốc gia theo truyền thống Phật giáo Nam truyền tổ chức Đại lễ Phật đản thường vào ngày trăng tròn trong tháng 5 dương lịch.
Còn theo truyền thống Phật giáo Bắc truyền do ảnh hưởng của Phật giáo Trung Hoa, ngày Đức Phật đản sinh theo lịch cổ của Ấn Độ chuyển sang lịch Trung Hoa là ngày 8.4 âm lịch.
Song từ Đại hội Phật giáo thế giới lần đầu tiên diễn ra ở Colombo, Tích Lan từ 25.5 đến 8.6 năm 1950, các phái đoàn đến từ 26 quốc gia đã thống nhất ngày Phật đản quốc tế là ngày Rằm tháng Tư âm lịch. Từ đó các nước có theo truyền thống Phật giáo Bắc truyền đã kỷ niệm ngày Phật đản vào ngày 15 tháng 4 âm lịch hàng năm (thường trùng với tháng 5 dương lịch).
Ngày 15.12.1999, theo đề nghị của 34 quốc gia có Phật giáo, để tôn vinh giá trị đạo đức, văn hóa, tư tưởng hòa bình, đoàn kết hữu nghị của Đức Phật, Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc tại phiên họp thứ 54, mục 174 của chương trình nghị sự đã công nhận Đại lễ Vesak là một lễ hội văn hóa, tôn giáo quốc tế của Liên Hiệp Quốc.
Những hoạt động kỷ niệm được diễn ra hàng năm tại trụ sở và các trung tâm của Liên Hợp Quốc trên thế giới từ năm 2000 trở đi, thời gian tổ chức vào ngày trăng tròn đầu tiên của tháng 5 dương lịch.
Hưởng ứng chủ trương của Liên Hợp Quốc, từ năm 2000, Giáo hội Phật giáo Việt Nam năm nào cũng cử đoàn đại biểu của Phật giáo Việt Nam tham gia Đại lễ Vesak quốc tế được tổ chức tại trụ sở Liên Hợp Quốc hoặc ở các nước có Phật giáo đăng cai.
Đại lễ Vesak qua 2 lần tổ chức tại Việt Nam
Việt Nam đã hai lần đăng cai tổ chức Đại lễ Vesak Liên Hợp Quốc. Lần thứ nhất, Việt Nam đăng cai và phối hợp với Giáo hội Phật giáo Việt Nam tổ chức Đại lễ Vesak 2008 tại Thủ đô Hà Nội.
Với lần tổ chức đầu tiên, đã có 74 quốc gia và vùng lãnh thổ có Phật giáo đã tham gia với trên 850 vị khách quốc tế là đại biểu chính thức, trên 10.000 tăng, ni, Phật tử trong và ngoài nước tham dự với nhiều diễn đàn và hoạt động.
Lần thứ hai, Đại lễ Vesak năm 2014 tại Bái Đính tỉnh Ninh Bình. Việt Nam đã mời 100 quốc gia và vùng lãnh thổ, 95 quốc gia và vùng lãnh thổ tham dự với trên 1050 đại biểu quốc tế chính thức và hơn 600 du khách quốc tế tham dự.
Đại lễ với sự tham gia của trên 20.000 tăng, ni, Phật tử trong và ngoài nước với nhiều hoạt động phong phú.
Hai lần Việt Nam đăng cai Đại lễ Vesak đã để lại ấn tượng tốt đẹp trong tình cảm bạn bè và Phật giáo thế giới về đất nước, con người Việt Nam, thể hiện sự lớn mạnh của Phật giáo Việt Nam,…
Từ ngày 12.5 đến ngày 14.5, Đại lễ Phật đản Liên hợp quốc – Vesak 2019 sẽ diễn ra tại Trung tâm văn hóa Phật giáo Tam Chúc (xã Ba Sao, huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam). Đây là lần thứ 3 Việt Nam đăng cai tổ chức Đại lễ Vesak.
